Od zarania dziejów Ukrainy i Polski do czasu autonomii galicyjskiej (1865).

Książka Trudne sąsiedztwa. Ukraina i Polska a Rosja i Niemcy ma na celu uwypuklenie znaczenia stosunków polsko-ukraińskich na kanwie wspólnej historii oraz wpływów na nią sąsiadujących z Polską i Ukrainą imperialistycznych państw: Rosji i Niemiec. [...]

Niniejszy tom zacząłem pisać w mrocznym czasie stanu wojennego i aczkolwiek wierzyłem święcie, że reżim sowiecki wcześniej czy później upadnie, to nie spodziewałem się, iż nastąpi to przed skończeniem tej książki. Jeszcze mniej przewidywalne było odzyskanie w tym czasie przez Ukrainę niepodległości. Kiedy zacząłem pisać tę książkę, temat stosunków polsko- ukraińskich w obiektywnym ujęciu był tematem «tabu», a wszelkie wzmianki o niepodległej Ukrainie były z całą bezwzględnością tępione przez peerelowską i sowiecką cenzurę. Dziś w wolnej Polsce i Ukrainie sytuacja jest diametralnie inna. Niemniej wydaje mi się, że książka ta w niczym nie straciła na aktualności.

ze Wstępu

Spis treści

Wstęp / 5

Rozdział I – Średniowiecze / 9
Ruś wczesnohistoryczna / 9
Włodzimierz Wielki / 16
Wczesnohistoryczne stosunki Polski i Rusi / 18
Światopełk, Jarosław Mądry i Bolesław Chrobry / 21
Rozbicie dzielnicowe Rusi / 26
Upadek znaczenia Kijowa / 37
Ruś Halicka / 38
Walka o Ruś Halicką / 40
Najazdy Tatarów na Ruś. Daniel Halicki / 47
Ruś po śmierci Daniela / 56
Kościół na Rusi. Zachodnia Ruś pod panowaniem Jerzego I i jego synów / 59
Łokietek i Ruś Halicka w zmaganiach z Tatarami, Litwą i Krzyżakami / 62
Panowanie Jerzego II halickiego / 64
Upadek Rusi Halickiej i interwencje Kazimierza Wielkiego / 66
Analiza przyczyn upadku Rusi / 68
Zakusy Litwy na Ruś a polityka Kazimierza Wielkiego wobec Rusi Halickiej / 69
Sytuacja wyznaniowa na Rusi Halickiej / 74
Ekspansja Litwy na Ruś i wojny polsko-litewskie / 77
Ocena ruskiej polityki Kazimierza Wielkiego / 80
Panowanie Węgrów na Rusi Halickiej / 81
Ruś pod panowaniem Litwy / 84
Bibliografia / 85

Rozdział II – Polska i Ruś pod wspólnym dachem / 87
Królowa Jadwiga. Unia Polski z Litwą. Odzyskanie przez Polskę Rusi Czerwonej / 87
Kościół na Rusi a polityka wyznaniowa Jagiełły i Witolda / 91
Stosunki polsko-litewskie po unii krewskiej. Ugoda ostrowska i jej skutki / 93
Śmierć królowej Jadwigi. Umowa wileńsko-radomska / 96
Zakony mendykanckie na Rusi i ich wpływ na tamtejszy Kościół
za czasów Jagiełły / 97
Zwycięstwo grunwaldzkie / 98
Unia horodelska z 1413 roku / 99
Rywalizacja Jagiełły z Witoldem na Rusi a biskupstwa na tej ziemi / 100
Śmierć Witolda. Walki o Podole i Wołyń.
Poczynania katolizacyjne Jagiełły / 104
Śmierć Jagiełły i bilans jego panowania. Wskrzeszenie wszechnicy krakowskiej / 106
Bunt Świdrygiełły a polityka Zygmunta Kiejstutowicza / 108
Władysław Warneńczyk i unia florencka. Układy brzeskie z 1446 roku / 112
Napady tatarskie a Michał Zygmuntowicz i Wasyl II moskiewski / 114
Polityka Kazimierza wobec rywalizacji polsko-litewskiej
o Wołyń, Podole i Kijów / 115
Wzrost znaczenia Kijowa a rozwój piśmiennictwa ruskiego (ukraińskiego) / 117
Spory polsko-litewskie o ziemie ruskie i ich wpływ na wzrost potęgi Moskwy / 117
Iwan III Srogi i Tatarzy w jego polityce podboju Rusi / 119
Walki o Ruś za panowania Olbrachta i Aleksandra / 124
Kijów za Kazimierza Jagiellończyka i jego następców.
Handel Wschodu z Zachodem / 128
Integracja Rusi Czerwonej z Koroną i Kościół na tej ziemi / 130
Najazdy tatarskie i obrona przed nimi / 131
Rody magnackie na Wołyniu.
Początek Kozaczyzny i polityka polska wobec niej / 133
Dymitr Bajda Wiśniowiecki / 135
Kozaczyzna i Ruś za ostatnich Jagiellonów / 136
Unia lubelska 1569 roku. Car Iwan IV Groźny / 139
Stefan Batory i jego polityka wobec Kozaków. Wyprawy kozackie / 143
Osadnictwo na Ukrainie / 146
Sytuacja Kościoła prawosławnego na Ukrainie
na przełomie XVI i XVII wieku / 148
Unia brzeska 1596 roku / 150
Kościoły na Ukrainie po unii brzeskiej. Szkolnictwo i piśmiennictwo / 155
Organizacja Kozaczyzny / 158
Zmiany społeczno-polityczne na Ukrainie na przełomie XVI i XVII wieku.
Latyfundia / 160
Powstanie Kosińskiego. Konstytucja sejmowa z 1590 roku
dotycząca Kozaków / 162
Dalsze niepokoje kozackie. Postawa społeczeństwa na Ukrainie wobec Kozaków / 165
Umowa habsbursko-kozacka. Wyprawy kozackie na Wołoszczyznę / 167
Walki polsko-litewskie z Kozakami. Żółkiewski, Nalewajko,
bitwa i rzeź sołoniecka / 169
Sytuacja na Kozaczyźnie po rozprawie sołonieckiej.
Walki Kozakow z sąsiadami / 173
Heroiczny okres historii Kozakow. Udział w wojnach ze Szwecją
i Moskwą (1600–1612) / 174
Dywersyjne napady Kozakow na Turkow. Umowy polsko-kozackie / 174
Kozacy a konflikt religijny na Ukrainie / 176
Rostawicka ugoda polsko-kozacka / 177
Zaostrzenie konfliktow religijnych na Ukrainie.
Odbudowa hierarchii prawosławnej / 178
Klęska cecorska i zwycięstwo chocimskie / 181
Stosunki polsko-kozackie po traktacie chocimskim / 183
Traktat kozacko-tatarski i reakcje Polakow na niego. Ugoda kurukowska / 185
Pertraktacje kozacko-polskie. Sytuacja na Siczy / 187
Walki kozacko-polskie. Poselstwa Kozakow na sejmy Rzeczypospolitej / 188
Polonizacja magnaterii ukraińskiej. Piotr Mohyła i jego akademia / 190
Ekspansja języka polskiego na Ukrainę i jej wpływ na rozwoj
języka ukraińskiego / 192
Mohyła – obrońca Kościoła greckiego. Sytuacja Kościoła greckiego
na Ukrainie w latach 1631–1645 / 194
Proby rozszerzenia unii brzeskiej i utworzenia patriarchatu ukraińskiego / 196
660 SPIS TREŚCI
Wojna polsko-moskiewska 1632–1634. Wojewodztwo czernihowskie.
Zwycięska wojna z Turcją / 202
Nowe restrykcje wobec Kozakow. Czajki kozackie w wojnie ze Szwecją / 204
Kudak i bunt Sulimy. Wzrost napięcia wśrod Kozakow. Powstanie Pawluka / 205
Krwawe repesje po stłumieniu powstania Pawluka.
Antykozackie konstytucje / 208
Okres „złotego pokoju” na Ukrainie. Plany Koniecpolskiego
podboju Krymu / 210
Stosunki społeczno-gospodarcze na Ukranie w przeddzień
powstania Chmielnickiego / 211
Bibliografia / 213

Rozdział III – Bohdan Chmielnicki / 217
Kozacy w zabiegach Władysława IV o wojnę z Turcją / 217
Biografia Chmielnickiego i jego konflikt z Czaplińskim o „piękną Helenę” / 218
Ucieczka Chmielnickiego na Sicz i jego spisek antyturecki / 219
Początek rebelii Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej / 220
Przymierze kozacko-tatarskie i klęska wojsk polskich pod Żółtymi Wodami
i Korsuniem / 222
Sytuacja na Ukrainie po klęsce korsuńskiej. Kozacko-polskie rozmowy.
Regimentarze / 224
Misja pokojowa Kisiela i jej fiasko / 228
Klęska Polaków pod Piławcami i dalszy rozwój sytuacji na Ukrainie.
Elekcja królewska / 230
Chmielnicki a Jan Kazimierz. Polska misja pokojowa. Zabiegi Kozaków
o pomoc Moskwy / 234
Zerwanie rozmów polsko-kozackich. Obrona Zbaraża.
Bitwa pod Zborowem / 239
Układ polsko-tatarski. Polsko-kozacka umowa zborowska i jej realizacja / 241
Usztywnienie stanowiska Moskwy wobec Polski.
Poselstwo Puszkina w Warszawie / 246
Chmielnicki wobec antykozackich nastrojów w Polsce. Wyprawa Kozaków
na Mołdawię / 247
Przygotowania Kozaków i Polaków do nowej wojny i pierwsze starcia zbrojne / 249
Stanowisko Moskwy i Turcji wobec wznowionych walk polsko-kozackich / 251
Polskie zwycięstwo pod Beresteczkiem / 252
Sytuacja na Ukrainie po bitwie pod Beresteczkiem.
Polsko-kozacka umowa białocerkiewska / 254
Przygotowania Chmielnickiego do nowej wojny z Polską.
Klęska Polaków pod Batohem / 259
Dalsze zabiegi Chmielnickiego o pomoc Moskwy. Rozgrywki mołdawskie / 261
Tatarska interwencja Islama Gireja na Ukrainie i umowa żwaniecka / 263
Poselstwo Buturlina do Chmielnickiego. Umowa perejasławska / 264
Kozackie poselstwa do Moskwy i zawarte w ich wyniku porozumienia / 268
Wybuch wojny polsko-moskiewskiej o Ukrainę.
Tatarzy – sprzymierzeńcy Polski / 270
Najazd szwedzki na Polskę. Tatarska pomoc dla Polaków i jej skutek / 272
Traktat polsko-rosyjski i traktat rozbiorowy z Radnot / 273
Polska misja Bieniewskiego do Chmielnickiego.
Śmierć zaporoskiego hetmana / 274
Bibliografia / 277

Rozdział IV – Hadziacz i Andruszowo / 279
Propolska i promoskiewska orientacja na Kozaczyźnie – Wyhowski i Puszkar / 279
Rozmowy polsko-kozackie. Misja Stanisława Bieniewskiego. Unia hadziacka / 280
Trudności w realizacji unii hadziackiej.
Sprzeciwy ze strony Polaków i Kozaków / 285
Zaprzysiężenie unii hadziackiej. Kontrakcja Moskwy / 287
Dalsze losy unii hadziackiej po kozacko-polskim i tatarskim zwycięstwie
pod Konotopem / 289
Działania wojenne na Ukrainie po upadku unii hadziackiej.
Umowa cudnowska / 292
Sytuacja na Ukrainie po Cudnowie a polityka Moskwy wobec Kozaków / 293
Misja Tetery do Kozaków. Stosunki polsko-tatarskie.
Ustąpienie Chmielniczenki / 296
Nowy hetman zaporoski Tetera i jego polityka wobec Tatarów i Polaków / 297
Polityka Polski i Moskwy na Ukrainie na tle polsko-moskiewskich
zmagań o nią / 299
Kampania polsko-moskiewska.
Antypolskie powstanie na prawobrzeżnej Ukrainie / 301
Perspektywa pokoju polsko-moskiewskiego.
Tatarskie zamierzenia opanowania Ukrainy / 304
Sytuacja Moskwy, zwłaszcza na Ukrainie, w przeddzień rozmów pokojowych
z Polską / 306
Rozmowy pokojowe w Andruszowie / 307
Bibliografia / 309

Rozdział V – „Ruina” / 311
Autonomia Ukrainy a Doroszenko.
Jego stosunki z Turcją, Tatarami, Moskwą i Polską / 311
Wojna polsko-turecka na Ukrainie. Pokój buczacki / 313
Sytuacja na lewobrzeżnej Ukrainie.
Przygotowania do nowej wojny polsko-tureckiej / 315
Sytuacja na Ukrainie po pokoju buczackim.
Zabiegi Sobieskiego o pozyskanie Kozaków / 316
Zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem.
Atak Moskwy na prawobrzeżną Ukrainę / 318
Starania Sobieskiego o odzyskanie Prawobrzeża. Pertraktacje z Doroszenką / 320
Kolejny najazd ordy na Ukrainę. Upadek Doroszenki
i Jerzego Chmielnickiego / 322
Walki turecko-rosyjskie o Ukrainę.
Nowe układy rozejmowe Polski z Moskwą i Portą / 323
Nowy układ polityczno-społeczny na Ukrainie. Odsiecz wiedeńska / 324
Wskrzeszenie Kozaczyzny przez Sobieskiego. Stosunki
na moskiewskiej Ukrainie / 325
Kolegium Kijowsko-Mohylańskie a rosyjska polityka wyznaniowa
na Ukrainie / 326
Sytuacja wyznaniowa na polskiej Ukrainie / 329
Bibliografia / 330

Rozdział VI – Mazepa i mazepiści / 331
Biografia Mazepy i jego pierwsze kroki na Kozaczyźnie / 331
Objęcie władzy przez Piotra I i jego stosunek do Kozaczyzny.
Pułkownik Palij / 333
Palij po mołdawskiej wyprawie Sobieskiego i ewolucja polityki cara
wobec Kozaków / 337
Sytuacja na Ukrainie po śmierci Sobieskiego i elekcji Augusta II / 340
Powstanie Samusia na Prawobrzeżu. Stanowisko Mazepy i Piotra I / 344
Krwawe tłumienie powstania Samusia przez wojska polskie.
Spor o Białą Cerkiew / 348
Dalsze antypolskie działania Palija. Interwencja Rosjan.
Konflikt Palija z Mazepą / 350
Upadek Palija i gra o Białą Cerkiew z okolicą.
Zmiana orientacji politycznej Mazepy / 351
Sojusz Mazepy z Karolem XII. Hetman kozacki protektorem Cerkwi i nauki / 354
Wojna Piotra I z Mazepą. Intensywna antyhetmańska propaganda.
Zniszczenie Siczy / 356
Połtawskie zwycięstwo Piotra I i jego wpływ na rosyjską politykę
wobec Polski i Hetmanatu / 359
Orlik i konstytucja benderowska.
Wojna Porty z Rosją i traktat kozacko-tatarski / 361
Porażka Rosjan nad Prutem. Pokój z wezyrem Mechmedem Baltadżi.
Żądania Kozaków / 365
Ponowne wypowiedzenie przez Turcję wojny Rosji i jej wpływ
na sytuację na Ukrainie / 366
Pokój rosyjsko-turecki z 1713 roku.
Orlik a rozmowy polsko-tureckie dotyczące Ukrainy / 369
Sytuacja na Prawobrzeżu po ewakuacji wojsk rosyjskich
i wkroczeniu wojsk polskich / 371
Emigracja mazepistow i zemsta Piotra I. Sojusz wiedeński.
Dalsze losy Orlika / 372
Sytuacja wyznaniowa na Prawobrzeżu. Wrogość Piotra wobec unii brzeskiej.
Synod zamojski / 376
Likwidowanie autonomii Hetmanatu i niszczenie kultury ukraińskiej
przez Piotra I / 378
Dławienie gospodarki ukraińskiej przez Rosjan.
Hetmani Skoropadski i Połubotok / 380
Zmiana konfiguracji politycznych po śmierci Piotra I a plany Orlika.
Sytuacja w Hetmanacie / 383
Orlik a sukcesja po Auguście II. Zaporożcy pod protektoratem Rosji.
Fiasko planów Orlika / 388
Wojna rosyjsko-turecka i działalność Orlika. Pokój belgradzki.
Śmierć hetmana / 390
Bibliografia / 392

Rozdział VII – Od koliszczyzny do targowicy / 393
Latyfundia magnackie na polskiej Ukrainie i ich zasiedlanie.
Sytuacja chłopów / 393
Zbiegostwo chłopskie. Polityka carowych Anny i Elżbiety wobec Ukrainy.
Rusyfikacja / 396
Akademia Mohylowsko-Zaborowska.
Cerkiew unicka na Prawobrzeżu a prawosławie / 398
Sytuacja na rosyjskiej Ukrainie w pierwszych latach panowania
Katarzyny II / 400
Zaostrzenie konfliktu religijnego na polskiej Ukrainie / 402
Dalsze próby latynizacji Kościoła unickiego.
Ingerencja Rosji na rzecz dyzunitów / 403
Konfederacja barska i wybuch rebelii hajdamackiej / 407
Rozprzestrzenianie się koliszczyzny.
Rzeź w Humaniu i innych miastach Prawobrzeża / 409
Stosunek Turcji do koliszczyzny. Działania rożnych watah hajdamackich / 412
Interwencja wojsk rosyjskich. Ujęcie Gonty i Żeleźniaka.
Krwawy odwet Polaków / 415
Unici a koliszczyzna. Rosja a upadek koliszczyzny i powstała
stąd nowa sytuacja / 420
Walka Katarzyny II z unią na Prawobrzeżu / 423
Likwidacja Siczy Zaporoskiej przez Katarzynę II.
Ucieczka części Kozaków / 424
Pierwszy rozbiór Polski.
Los Kościoła unickiego pod zaborem rosyjskim i w Polsce / 425
Zabór austriacki. Stosunki pomiędzy Kościołami unickim i łacińskim / 427
Rusyfikacja na Lewobrzeżu. Znaczenie Akademii Kijowskiej.
Wpływy polskie / 429
Rozwój gospodarki, szkolnictwa i miast na polskiej Ukrainie.
Rezydencje magnackie / 431
Germanizacja w zaborze austriackim. Upadek szkolnictwa.
Stosunki wyznaniowe / 432
Potiomkin i podroż carycy na Ukrainę. Spisek wołyński.
Ferment na Lewobrzeżu / 433
Targowica. Interwencja Rosji. Walki obronne Polaków.
Akces króla do targowicy / 437
Bibliografia / 440

Rozdział VIII – Niewola / 443
Rosyjskie działania przeciwko wojsku polskiemu na Rusi / 443
Insurekcja kościuszkowska a Kozacy Naddnieprzańscy / 444
Rządy Rosji na zagarniętych ziemiach. Położenie Kościoła unickiego / 445
Sytuacja na Ukrainie. Rusyfikacja. Odradzanie się ducha ukraińskiego / 448
Car Paweł I i jego gesty wobec Kościoła unickiego i Polaków / 449
Pierwsze lata panowania Aleksandra I i los Kościoła unickiego / 450
Wojny napoleońskie. Opinie cudzoziemców o Ukrainie i Ukraińcach / 451
Zabór austriacki i wojna polsko-austriacka 1809 roku / 452
Polityka Francji i Rosji wobec Ukraińców po pokoju tylżyckim
i w czasie wojny 1812 roku / 453
Polskie wpływy kulturalne i szkolnictwo na ziemiach ukraińskich
pod władzą Rosji / 455
Polacy a świadomość narodowa Ukraińców.
Sytuacja Polaków na ziemiach ukraińskich / 456
Początki nowożytnego piśmiennictwa ukraińskiego.
Polska „szkoła ukraińska” / 458
Tajne związki na Ukrainie. Dekabryści / 461
Stosunki polsko-ruskie w zaborze austriackim w Galicji / 463
Bibliografia / 466

Rozdział IX – Wolnościowe zrywy / 467
Mikołaj I i walka z Kościołem unickim / 467
Powstanie listopadowe 1830/1831 roku i jego przebieg na Ukrainie / 469
Represje popowstaniowe na Ukrainie wobec Kościołów unickiego
i łacińskiego / 474
Likwidacja polskiego szkolnictwa na Ukrainie / 477
Represje popowstaniowe wobec szlachty polskiej na Ukrainie / 479
Stosunki polskich ziemian z ukraińskimi chłopami pod rządami rosyjskimi / 484
Uniwersytet Kijowski. Wpływ polskiego romantyzmu
na uniwersytety Ukrainy / 488
Spisek Szymona Konarskiego i jego następstwa / 491
Rosja Mikołaja I w oczach markiza de Custine / 495
Walka Bibikowa z polską oświatą / 502
Dalsza walka władz rosyjskich z Kościołem katolickim / 504
Bibikow a deklasacja drobnej szlachty / 506
Usuwanie wszelkich reliktów polskości na Ukrainie / 508
Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji po powstaniu listopadowym / 511
Spor o ukraiński język literacki / 512
„Ruska trójca”: Marcjan Szaszkiewicz, Jakub Hołowacki
i Iwan Wahylewicz. Ich twórczość i poglądy / 513
Bractwo świętych Cyryla i Metodego w Kijowie. Szewczenko, Kostomarow.
Śledztwo rządowe / 515
Echa procesu Bractwa we Lwowie. Stosunki polsko-ruskie w Galicji
po Wiośnie Ludów / 531
„Sprawa ruska” a Wielka Emigracja. Książę Adam Czartoryski / 540
Sytuacja na Ukrainie po rozbiciu Bractwa i wybuchu Wiosny Ludów / 544
Wojna krymska i jej wpływ na sytuację na Ukrainie / 548
„Wiosna posewastopolska” na Ukrainie.
Zaostrzenie walki z polskim szkolnictwem na Ukrainie / 555
Stosunki na Uniwersytecie Kijowskim.
Związki konspiracyjne na Ukrainie / 563
Nastroje na Ukrainie w przededniu powstania styczniowego / 566
Ukraińscy działacze i polscy chłopomani.
Ukraińska Hromada i polski „Ogół” gmin / 566
Szewczenko i polscy zesłańcy polityczni. Losy cyrylometodystów / 569
Władze rosyjskie wobec ukrainofilów w okresie
przed powstaniem styczniowym / 575
Stosunki polsko-ukraińskie w zaborze austriackim
przed powstaniem 1863 roku / 577
Przygotowania do powstania styczniowego / 582
Powstanie styczniowe na Ukrainie / 584
Kontakty polsko-ukraińskie w okresie powstania styczniowego / 591
Popowstaniowy terror wobec Polaków na Ukrainie / 593
Gospodarka Ukrainy w drugiej połowie XIX wieku. Stosunki społeczne / 594
Popowstaniowa polityka rosyjska wobec ukrainofilów / 599
Losy i działalność cyrylometodystów Kostomarowa i Kulisza / 602
Bibliografia / 604

Posłowie / 607
Indeks osób / 631